لحظه های عشق

 
ای خوشا یک دل، دل لبریز عشق 
لحظه های سبز و عطر آمیز عشق
 
ای خوشا عشق و خوشا دلدادگی 
ای خوشا با عشق خوبان زندگی
 
ما که دلهامان لبالب از خداست 
جانمان سرچشمه مهر و صفاست

ما که چون آیینه سبز و ساده ایم 
دل به سودای محمد (صلی الله علیه وآله وسلم) داده ا یم
 
آفتاب معرفت نور یقین 
لطف یزدان رحمةٌ للعالمین
 
آخرین پیغام از سوی خدا 
ترجمان عشق معنای صفا
 
او تمنّای دل تنهای ماست 
دردهای غربت ما را دواست
 
ما که از عشق علی علیه السلام دم می زنیم 
پشت و پا بر هر دو عالم می زنیم
 
با علی در سوز و ساز دیگریم 
زآتش سوزان عشقش، پرپریم

شورش دلهای ما، عشق علی است 
ضامن فردای ما عشق علی است
 
سر سپار راه مولاییم ما 
سر به سر شوق و تولاّییم ما
 
عشق زهرا (علیها السلام) آتشی در جان ماست 
شعله سوزنده پنهان ماست

کیست زهرا علیها السلام؟ نو گل باغ بهشت 
قصه زیبای سرخ سرنوشت

چشمه خورشید رخشان، فا طمه علیها السلام 
کوثر تقوی و ایمان فا طمه (علیها السلام)

از غمی همواره در تاب و تبیم 
همنوای ناله های زینبیم (علیها السلام)

کیست زینب (علیها السلام)؟ باور آیینه ها 
وارث گلهای سرخ کربلا
 
قهرمان قصه های آرزو 
اعتبار و افتخار و آبرو

باز هم مائیم و داغ کربلا 
داغ و درد لاله های نینوا

باز ما و لحظه های انتظار 
انتظار مردی از نسل بهار

مهد ی (علیه السلام) زهرا (علیها السلام) امام 
آخرین مهدی موعود (علیه السلام) پرچم دار دین

از تبار آسمان و آفتاب 
یادگار نسل پاک انقلاب

آخرین فریاد سرخ روزگار 
فصل پایان حدیث انتظار

دوستی با آل طاها عاشقیست 
با شقایق های زهر ا (علیها السلام) عاشقی ست

آل طاها رمز«یاء» ورمز«سین» 
واژهایسرخ قرآن مبین
 
آفتاب آسمانِ باورند 
راه سرخ عشق را روشنگرند

عشق،سرفصل کرامات خداست 
عشق مارارهبر است ورهنما است

عشق جان را قوّت بال وپراست 
دل به دست عشق دادن،خوشتر است

ملاک کبیره (بزرگ) بودن گناه:

در قرآن مجید و کلام معصومین (ع) کلیه اعمالى که گناه محسوب مى‏شود، بیان گردیده است ، منتهی کبیره بودن گناه، پیرو ملاک هایی است.

در کتاب تحریر الوسیله امام خمینى قدس سره پیرامون معیار گناهان کبیره ، چنین آمده است :
1- گناهانى که در مورد آنها در قرآن یا روایات اسلامى وعده ى آتش ‍ دوزخ ، داده شده باشد.
2- از طرف شرع ، به شدت ، از آن نهى شده است .
3- دلایلی وجود دارد که معلوم می شود آن گناه ، بزرگتر از بعضى از گناهان کبیره است .
4- عقل ، حکم کند که فلان گناه، کبیره است .
5- در ذهن مسلمینِ پاى بند به دستورات الهى ، چنین تثبیت شده که فلان گناه ، از گناهان بزرگ است .
6- از طرف پیامبر (صلّى اللّه علیه و آله) یا امامان (علیهم السلام) در خصوص گناهى تصریح شده که از گناهان کبیره است .

(برخی از فقها تعزیر را نشانه کبیره بودن گناه می دانند که در این صورت استمنا نیز از گناهان کبیره محسوب خواهد شد ، زیرا در روایتی آمده است که علی (ع)، با زدن روی دست، شخص مستمنی را تعزیر فرمودند.)
البته گناهان کبیره نیز همه در یک سطح نیستند. بعضى بدون توبه بخشیده نمى‏شوند، مانند «شرک» و «قتل نفس» و برخى بدون توبه و تحت شرایطی و در اثر انجام کارهای نیک ممکن است مشمول مغفرت گردند.

فهرست گناهان کبیره:

روایات متعددى از ائمّه علیهم السلام به ما رسیده که بیانگر تقسیم گناهان به کبیره و صغیره است ، ودر کتاب اصول کافى یک باب تحت عنوان" باب الکبائر" به این موضوع اختصاص یافته که داراى 24 حدیث است .
در روایت اوّل و دوّم این باب ، تصریح شده که گناهان کبیره ، گناهانى را گویند که خداوند، دوزخ و آتش جهنم را بر آنها مقرر نموده است .
در بعضى از این روایات (روایت سوم و هشتم )، هفت گناه به عنوان گناه کبیره ، و در برخى از روایات (روایت 24) نوزده گناه به عنوان گناهان کبیره ، شمرده شده است .
گرچه هر گناه ، چون مخالفت فرمان خداى بزرگ است ، سنگین و بزرگ است، ولى این موضوع منافات ندارد که بعضى از گناهان نسبت به خود و آثارى که دارد، بزرگتر از برخى دیگر باشد، و به گناهان بزرگ و کوچک تقسیم گردد.

 در اینجا این سؤال پیش مى‏آید که مگر امام با آن همه سابقه و آگاهى که خود از نزدیک به احوال مردم کوفه داشت، خطر غدر و نفاق کوفیان را پیش بینى نمى‏کرد؟

 پاسخ آن است که قطع نظر از مسأله امامت در نظر شیعه که به موجب آن امام از عواقب امور آگاه‏تر و بصیرتر از مردم دیگر است، امام حسین(ع)حتما عواقب خروج خود را از مکه و رفتنش را به میان مردم کوفه تصور مى‏کرد و بهتر از دیگران مى‏دانست که چگونه مردم کوفه پدر او را در برابر معاویه تقویت نکردند و چگونه برادرش را تنها گذاشتند و نزدیک بود که او را تسلیم معاویه کنند.بنابر این نامه‏هاى مردم کوفه او را اغفال نمى‏کرد.او مى‏دانست که مردم کوفه مى‏توانستند از حجر بن عدى و دیگران حمایت کنند و حکومت زیاد بن ابیه را گردن ننهند و سب امام على(ع) را بر بالاى منابر تحمل نکنند.امام مى‏دانست که کوفیان ممکن است به وعده خود وفا نکنند و او را تنها بگذارند.پس چرا به نامه‏هاى ایشان پاسخ مثبت داد و به مذاکرات یاران و نزدیکان خود توجه نکرد و با پاى خود بسوى قتلگاه شتافت؟

 پاسخ آن است که امام حسین(ع)نمى‏توانست حکومت یزید بن معاویه را بر مسلمین تحمل کند، چه او را اصلا شایسته خلافت نمى‏دانست و اطاعت از مردى را که روزگارش در لهو و لعب و شکار مى‏گذشت و حتى به فسق مشهور بود جایز نمى‏دانست.اشتهار یزید به فسق چنان بود که حتى عبید اللّه بن زیاد نیز به آن اقرار داشت.

 هنگامى که یزید او را در سال 63 مأمور کرد که به مدینه برود و عبد اللّه بن زبیر را در مکه محاصره کند، عبید اللّه از این مأموریت سر باز زد و گفت نه! من براى این فاسق(یعنى یزید)دو چیز را با هم جمع نمى‏کنم: قتل حسین فرزند رسول خدا و تاختن به کعبه،  و از این مأموریت عذر خواست.عبد اللّه بن زبیر نیز پس از شنیدن شهادت سید الشهداء(ع) سخنانى ایراد کرد و در ضمن آن گفت: «حسین(ع) کسى نبود که قرآن را به غناء بدل سازد و گریه از ترس خدا را به حداء(نوعى آواز)مبدل کند و شرب خمر را جانشین روزه و شکار را جایگزین مجالس ذکر خداوند کند».مقصود ابن زبیر کنایه به یزید بن معاویه و فسوق او بود(کامل، ابن اثیر، 4/98، 112)و نیز رسیدن یزید به مسند خلافت بر خلاف اصول مقرر در اسلام بود و معاویه در حیات خود با زور و تطمیع براى او بیعت گرفته بود.خلافت مسلمانان امرى مهم است که به اعتقاد شیعه بایستى به نص رسول الله (ص)یا امام معصوم(ع)باشد و به اعتقاد اهل سنت بایستى به انتخاب اهل حل و عقد مسلمانان، و از روى اختیار و آزادى باشد و هیچ یک از این شرایط در خلافت یزید حاصل نشده بود و این کار معاویه راه را براى روش سلطنتى و امپراطورى که در آن حکومت از راه ارث است نه شایستگى، باز مى‏کرد که بر خلاف اصول و مبانى اسلامى بود.

 نیز امام خود را به حق شایسته‏تر از همه کس براى مقام خلافت مى‏دید و نامه‏هاى کوفیان، با آنکه قابل اطمینان نبود، براى او تکلیفى شرعى ایجاد مى‏کرد تا با تمام قوا در راه انجاز مقاصد اسلامى بکوشد و هر گونه تعلل را در این کار مخالف این وظیفه و تکلیف شرعى خود مى‏دانست.

 باز این سئوال پیش مى‏آید که اگر امام مى‏دانست خروج او از مکه و رفتنش به کوفه خطرناک است و به اغلب احتمالات موجب قتل و شهادت او خواهد گردید چرا خود را به مهلکه انداخت؟

 در پاسخ باید گفت که امام با این عمل خود مى‏خواست راه فداکارى و«اباى از ضیم»و نرفتن زیر بار زور و نیز دفاع از حقیقت و پافشارى در راه عقیده را به دیگران بیاموزد.اگر امام این کار را نمى‏کرد و سر به اطاعت یزید فرود مى‏آورد و پاسخ نامه‏هاى کوفیان را نمى‏داد، چگونه مى‏توانست سربلند و با افتخار در میان مردم زندگى کند و در جواب مردمى که او را نمونه تقوا و مثل اعلاى یک فرد اسلامى مى‏دانستند چه مى‏گفت؟

 پس امام مى‏دانست که کشته خواهد شد و ترجیح داد که این امر در بیرون کعبه و مکه صورت گیرد تا توهین و هتک حرمتى به خانه خدا وارد نیاید و حرمت قرآن و اسلام محفوظ بماند.

 باز هم سؤالى پیش مى‏آید که چرا امام مطابق اندرز عبد اللّه بن عباس به یمن نرفت که مردم آنجا لااقل سابقه غدر و عهد شکنى نداشتند.پاسخ آن است که امام مى‏خواست مخالفت خود را با حکومت جور بنى‏امیه آشکارا بر جهانیان معلوم دارد و این امر در عراق که بزرگترین مرکز تجمع اسلامى بود و شهرهاى بزرگ کوفه و بصره در آن قرار داشتند بهتر میسر بود تا در یمن که دور از مراکز اسلامى بود.

 ابن زیاد پس از قتل مسلم(ع)مرزهاى عراق را با حجاز بست و فرستاده‏هاى دیگر امام را در کوفه گرفت و کشت و سپاهى را براى گرفتن و کشتن امام حسین(ع)و اصحاب او آماده ساخت.چون خبر شهادت مسلم(ع)و سایر فرستادگان در راه کوفه به گوش امام رسید روى به همراهان خود کرد و فرمود تا هر که مى‏خواهد برگردد و او ایشان را از عهد و میثاقى که با او بسته بودند آزاد مى‏کند.

 بسیارى از همراهان او پراکنده شدند و فقط یاران و اهل بیت او که از مکه با او همراه بودند باقى ماندند.

 در بطن عقبه، مردى عرب به او رسید و او را سوگند داد که برگردد زیرا این راهى که میرود بسوى شمشیرها و سر نیزه‏ها است.اگر مردمى که به او نامه نوشته بودند راه را براى او باز مى‏کردند و امر را براى او آماده مى‏ساختند رفتن او وجهى داشت اما اکنون که این وضع پیش آمده است رفتن او صلاح نیست.حضرت در پاسخ فرمود: «آنچه تو گفتى بر من پوشیده نیست ولى کسى نمى‏تواند بر امر خدا غالب شود».آنگاه از آن محل دور شد.

 در منزلى به نام«شراف»، حر بن یزید ریاحى با هزار نفر از سوى حصین بن نمیر تمیمى که مأمور حفاظت مرزهاى عراق بود رسید و گفت مأمور است تا او را پیش عبید اللّه بن زیاد ببرد.امام به او سخت پرخاش کرد و حر گفت او مأمور جنگ نیست و فقط مأمور است که او را به کوفه ببرد.حضرت خطبه‏اى ایراد فرمود و خود را شناسانید و نامه‏هاى کوفیان را یادآورى کرد و غدر و نفاق ایشان را متذکر شد و تأکید فرمود که یزید و اتباع او از شیطان اطاعت مى‏کنند و فساد را آشکار کرده و حدود الهى را به حال تعطیل درآورده‏اند و حرام خدا را حلال و حلال او را حرام ساخته‏اند و قیام او و آمدنش از مکه براى همین امر است.در این میان چهار تن از کوفه رسیدند و خبر آوردند که اشراف کوفه با گرفتن پول و رشوه به مخالفت با امام و موافقت با یزید برخاسته‏اند و مردم دیگر اگر چه دلهایشان با امام حسین(ع)است اما شمشیرهایشان بسوى او آخته است. نیز خبر آوردند که قیس بن مسهر فرستاده امام به قتل رسیده است.

 البته امام با آنکه خبر شهادت مسلم را شنیده بود باز عازم کوفه بود و شاید امید مى‏داشت که با رفتن او به کوفه هواخواهانش قیام کنند و حکومت ابن زیاد را سرنگون سازند.اما با آمدن حر بر ایشان مسلم گردید که ابن زیاد بر اوضاع مسلط شده است و هواخواهان واقعى او در کوفه بسیار اندک هستند و در حالت اختفا بسر مى‏برند.به همین جهت از رفتن به کوفه منصرف شد و مى‏خواست به مدینه باز گردد که حر مانع او گردید.در این میان قاصدى از ابن زیاد رسید که امام حسین(ع)را در تنگنا بگذارد و او را در فضایى باز که حصن و پناهگاه و آب نداشته باشد فرود بیاورد تا امر بعدى او برسد.

 امام بناچار روز پنجشنبه دوم محرم سال شصت و یک هجرى در محلى به نام کربلا فرود آمد و فرداى آن روز عمر بن سعد بن ابى وقاص با چهار هزار تن از سوى عبید اللّه بن زیاد رسید و مأمور بود که از امام حسین(ع)براى یزید بیعت بگیرد.امام حسین(ع)پیشنهاد کرد که راه را براى او باز بگذارند تا به مدینه باز گردد یا جاى دیگر برود.عمر بن سعد این پیشنهاد را به ابن زیاد فرستاد و او مى‏خواست بپذیرد ولى شمر بن ذى الجوشن مانع شد و گفت اگر امام حسین(ع)را رها کنند نیرو خواهد گرفت و گرفتن بیعت از او ممکن نخواهد شد.

 ابن زیاد پس از شنیدن سخنان شمر نامه‏اى به عمر بن سعد نوشت و گفت امام حسین(ع)یا باید تسلیم شود و یا کشته شود.فاجعه کربلا از اینجا آغاز مى‏گردد.امام حسین(ع)سر تسلیم فرود نیاورد و به یاران خود اختیار داد که شبانه او را ترک کنند و او را تنها بگذارند زیرا او تسلیم نخواهد شد و به قتل خواهد رسید و از این رو نمى‏خواهد که اصحاب به سرنوشت او دچار شوند.اما اصحاب و خویشان او همچنان وفادار ماندند و با دلیرى بى‏مانندى از او دفاع کردند و جان خود را در راه او باختند.شرح شجاعت و جنگ سرسختانه سیدالشهداء(ع)و اصحابش را مى‏توان در تاریخ طبرى(وقایع سال 61 هجرى)ملاحظه کرد.

 دفاع دلیرانه امام (ع) حیرت انگیز بود.شخصى به نام عبد اللّه بن عمار که شاهد عینى ماجرا بوده مى‏گوید ندیدم مردى که فرزندان و اهل بیت و یارانش کشته شده باشند، قویتر و مطمئنتر و دلیرتر از حسین بن على(ع) که پیادگان دشمن مانند گوسفند از پیش او مى‏گریختند.این شجاعت را بازماندگان او نیز از خود نشان دادند و در برابر کسانى که ایشان را اسیر کردند و در مجلس ابن زیاد و یزید - با اینکه در حال اسارت بودند - قوت نفس بى‏مانندى از خود نشان دادند. نمونه کامل این قدرتِ اراده و تسلط بر نفس و عدم تسلیم،  در وجود حضرت زینب (ع)متجلى شد که پایدارى و سخنان تند و سخت او در برابر ابن زیاد معروف است.

 عبد اللّه بن زبیر با اینکه خود را رقیب امام حسین (ع)مى‏دید و با اهل بیت رسول الله(ص) عداوت خاصى داشت چون خبر شهادت او را شنید گفت:  «اگر چه خداوند کسى را آگاه نمى‏کند که کشته خواهد شد امام حسین مرگ شرافتمندانه را بر زندگى پست ترجیح داد...آنها کسى را کشتند که طول شب را نماز مى‏خواند و روزها را روزه مى‏گرفت و در امر خلافت از آنها سزاوارتر بود و در دین و فضیلت بر ایشان برترى داشت.(تاریخ طبرى، 2/366)

 شهادت حضرت سید الشهداء(ع)و برادران و برادرزادگان و فرزندان و اصحاب بزرگوار او روز دهم ماه محرم سال شصت و یک هجرى رخ داد.زنان و کودکان خاندان رسالت همه به اسارت کوفیان درآمدند.خیمه‏هاى آنها را آتش زدند و بر جنازه شهدا اسب تاختند و سرهاى شهیدان را از تن‏ها جدا و بر نیزه‏ها کردند.سر امام(ع) را سنان بن انس یا شمر بن ذى الجوشن از تن جدا کرده با سرهاى شهداى دیگر به کوفه نزد عبید اللّه بن زیاد برد.

 اعراب بنى اسد بعد از پایان جنگ کربلا تن‏هاى بى‏سر شهدا را دفن کردند.درباره مدفن سر امام به یقین نمى‏توان اظهار عقیده کرد، در دمشق و مصر و کربلا مشاهدى به نام«رأس الحسین»زیارتگاه شیعیان است.

 حسین بن على(ع)به حکم رسول اللّه(ص)و وصیت برادرش حسن(ع)از روز پنج شنبه 28 صفر سال 50 ه.ق. بعد از شهادت برادر به امامت رسید و حدود 11 سال این وظیفه خطیر را عهده‏دار بود.تربت پاکش زیارتگاه شیعیان جهان و ذکر مصیبات و گریه بر مظلومیتش پاک کننده گناهان است.مزار امام حسین(ع)را نخستین بار اعراب بنى اسد مشخص نمودند و پس از آن بارها دستخوش تبدیل و تغییر و تخریب و تعمیر گردید تا به سال 767ه.ق. در عهد سلطان اویس ایلخان بناى فعلى روضه مطهره حسینى ساخته شد.

امام حسین(ع)

ابو عبد اللّه حسین بن على بن ابى طالب(ع)، امام سوم از ائمه اثنى عشر(ع)و پنجمین معصوم از چهارده معصوم(ع)است .فرزند دوم على بن ابى طالب(ع) و حضرت فاطمه(ع)در سوم شعبان سال چهارم هجرى در مدینه منوره به دنیا آمد.مدت حملش را شش ماه و ده روز نوشته‏اند.تفاوت سن او با برادر بزرگترش امام حسن(ع)کمتر از یک سال بود.

 پس از تولدش بشارت به رسول اکرم(ص)بردند و حضرت شادمانه به دیدار فرزند و فرزندزاده خود شتافت، در گوش راست نوزاد اذان و در گوش چپش اقامه گفت و نام او را با اشتقاق از نام حسن(ع)«حسین»(یعنى حسن کوچک)-که تا آن زمان در عرف عرب سابقه نداشت-نهاد.روز هفتم ولادتش گوسفندى عقیقه کرد و فرمود موى سرش را برچینند و هم وزن آن نقره صدقه دهند.

 پیامبر اکرم(ص)او را پسر و پاره تن خود، گل خوش بوى خویش و سید جوانان اهل بهشت خواند.او را بر دوش خود سوار مى‏کرد و به سینه خود مى‏چسبانید و دهان و گلوى او را مى‏بوسید و محبوبترین انسانها نزد اهل آسمانهایش معرفى مى‏کرد.

 ائمه اهل سنت به اسناد متعدد روایت کرده‏اند که رسول اللّه(ص) از شهادت و مشهد امام حسین(ع)خبر داد و نصرت او را واجب و قاتلانش را لعنت کرد.(اسد الغابة، 123، 349)حسین را از خود و خود را از حسین دانسته و فرمود:  خدایا دوست بدار هر که حسین را دوست بدارد.(صحیح ترمذى، 2/307)

 عمر شریفش، 57 سال بود که 7 سال آن در آغوش رسول اللّه(ص)، 30 سال در زمان امامت پدر و بقیه را در صحبت برادر یا در مقام امامت بود.کنیه‏اش ابو عبد اللّه و مشهورترین لقب پس از شهادتش سید الشهداء مى‏باشد.سجع خاتمهاى شریفش«لکل أجل کتاب»، «حسبى اللّه»و«إن اللّه بالغ أمره»بود.از او شش پسر و سه دختر به وجود آمدند که سه پسرش در کربلا شهید شدند و یکى از پسرانش على اوسط زین العابدین(ع) امام چهارم شیعیان است.

 حسین(ع) چراغ هدایت و کشتى نجات و سالار شهیدان و ثاراللّه(کسى که خونخواه او خدا است)مى‏باشد، در تربت پاکش شفا و در زیر قبه‏اش استجابت دعا و در زیارت قبر مطهرش ثواب بسیار روزى مى‏شود.امام احمد بن حنبل روایت کرده است که حسین(ع) فرمود: هر کس در مصیبت من حتى یک بار اشک بریزد خداى عز و جل بهشت را روزى او خواهد فرمود.

 قیام آن حضرت بر ضد یزید بن معاویه و امتناع از بیعت با یزید، که او را به هیچ وجه شایسته خلافت مسلمین نمى‏دانست و مقاومت بى‏مانند او و یارانش در برابر سپاه یزید و سر فرود نیاوردن او به ننگ تسلیم و استقبال او از شهادت در راه عقیده خود و در راه اسلام، برنامه حکومت آل ابى‏سفیان را که انقراض اسلام و باز گردانیدن آثار جاهلیت بود نابود کرد و او را از برجسته‏ترین چهره‏هاى دینى و سیاسى تاریخ اسلام نمود.

 شیعیان قدر فداکارى بى‏نظیر او را در راه آرمانهاى اسلام بخوبى شناخته‏اند و یاد او را چنان گرامى مى‏دارند که در هیچیک از ادیان و مذاهب عالم سابقه ندارد.عزادارى امام حسین(ع)و شهداى کربلا که در سرتاسر سال بطور عموم و در ایام محرم بطور خاص در میان شیعیان مرسوم است، به صورت رمزى براى اقامه شعائر دین و زنده نگاهداشتن شور و شوق عمیق مذهبى و تمثل و مقاومت در برابر ظلم ظالمان و سرپیچى از حکم حکام جور زمان درآمده است.

 شیعیان با اقامه مراسم سوگوارى بر سید الشهداء(ع)در حقیقت از بى‏عدالتى و زورگویى نفرت مى‏جویند و انزجار خود را از گردنکشان زمانه اظهار مى‏دارند و اشکشان بر فضیلت و تقوا و فداکارى در راه اعتقاد و لعنتشان بر رذیلت و فسق و پایمال ساختن حقوق ضعیفان است و این تولى و تبرى را به صورت قالبى دینى و عبادى درآورده‏اند و با این مراسم و با این اشکها در حقیقت درخت تقوا را آبیارى مى‏کنند و آن را بارور مى‏سازند و مهمتر از همه آنکه دین را به صورت نهادى سیاسى که سر فرود نیاوردن در مقابل سلطه جویان جهان و سر فرود آوردن در برابر حکومت عدل الهى باشد در مى‏آورند.

 شیعیان علاوه بر آنکه حسین(ع)را«رحمت واسعه الهى»و«باب نجات امت»مى‏دانند حکومتهاى جابر جهان را به مبارزه مى‏طلبند و عمل حسین(ع)و یارانش را سرمشق کوشش در راه عدالت و آزادى و استقلال و«اباى از ضیم»مى‏شمارند.شهادت امام حسین(ع)حماسه شرف و فضیلت و درس ایمان و استقامت و مثل اعلاى فداکارى و حمیت در راه کسب خشنودى خداوند است.

 به قول ماربین فیلسوف آلمانى در کتاب سیاست اسلامى حرکت امام حسین از مکه به کربلا با زنان و فرزندان و استقبال از مرگ تذکارى خونین براى شیعیان بود تا از بنى امیه انتقام بگیرند.هم او گوید: تاریخ کسى را سراغ ندارد که خود و عزیزترین کسان خود را براى احقاق حق به کام مرگ فرستد جز حسین کبیر آن یگانه مردى که دانست چگونه دولت عظیم و وسیع بنى امیه را متلاشى کند و ارکان سلطنت ایشان را فرو ریزد.حادثه طف سرّ بقاى اسلام و موجب درخشندگى و تداوم تاریخ این شریعت مقدس گردیده است.

 شیخ محسن حویزى آل ابى الحب در قصیده غراى حائریه خود به همین مفهوم ادیبانه(از قول امام)اشاره مى‏کند که:

  إن کان دین محمد لم یستقم إلا بقتلی یا سیوف خذینی‏

 اگر دین محمد جز با کشته شدن من استقامت خود را نمى‏یابد اى شمشیرها مرا فرا گیرید.

 از بعضى اخبار و روایات برمى‏آید که امام حسین(ع)از صلح برادر خود امام حسن(ع)با معاویه راضى نبود ولى به احترام اینکه او برادر بزرگتر است اعتراضى نکرد.اما این معنى از نظر مسأله امامت در اعتقادات شیعه درست نمى‏آید، زیرا بنا به اعتقاد شیعه امام مفترض الطاعه است و اقوال و افعال او بر حسب مصالح امت و خواست الهى صورت مى‏گیرد و به عبارت دیگر امام معصوم و برى از خطا است و از این رو مستوجب اعتراض نیست.

 بنا به اخبار و روایات موجود امام حسین(ع)پس از وفات برادرش تا زمانى که معاویه زنده بود، در ظاهر مخالفتى با معاویه نکرد زیرا بر حسب ظاهر و بنا بر مصلحت با معاویه بیعت کرده بود و این بیعت اگر چه به معنى شناختن او به عنوان خلیفه مسلمین نبود اما به این معنى بود که امام در ظاهر مخالفتى با او ندارد و نمى‏خواهد بر ضد او قیام کند.

 امام این بیعت ظاهرى و صورى را نمى‏خواست نقض کند و آن را به صلاح امت نمى‏دانست.ولى این امر به معنى موافقت و رضایت آن حضرت با اعمال خلاف حق و خلاف اسلام معاویه نبود، اعمالى از قبیل استلحاق زیاد بن ابیه ، کشتن حجر بن عدى که مردى مسلمان و متقى بود،  ناسزاگویى و جسارت او به مقام حضرت امیر(ع)،  بیعت گرفتن براى پسرش یزید و صرف بى‏محابا و بى‏حساب اموال مسلمین در راه مقاصد سیاسى خود.

 هنگامى که معاویه در سال 56 ه.ق. تصمیم گرفت که پسرش یزید را جانشین خود سازد و در زمان حیات خود براى او از مردم بیعت بگیرد تا مخالفى برایش نماند، از جمله کسانى که بیعت ایشان بسیار مهم شمرده مى‏شد، امام حسین(ع)و عبد اللّه بن زبیر و عبد اللّه بن عمر بودند.این اشخاص در موقعیتى قرار داشتند که محل توجه عموم و در نظر عامه شایسته وصول به مقام خلافت بودند.

 هیچ یک از این سه تن از پیشنهاد معاویه براى بیعت با یزید استقبال نکردند و به همین جهت معاویه در سفرى که به مکه و مدینه نمود ابتدا روى خوشى به ایشان نشان نداد اما بعد در ظاهر ایشان را بگرمى پذیرفت و در باطن تهدید کرد که اگر در هنگام اعلام جانشینى یزید اظهار مخالفت کنند کشته خواهند شد.با این تهدید این سه تن خاموش ماندند بى‏آنکه اظهار موافقت یا مخالفتى کرده باشند.

 معاویه در سال شصت هجرى از دنیا رفت و پسرش یزید تصمیم گرفت که از این سه تن که در نظر مردم مدعیان خلافت بودند براى خلافت خود بیعت بگیرد و به ولید بن عتبة بن ابى سفیان حاکم مدینه نوشت تا به زور از این سه تن بیعت بگیرد.

 ولید نتوانست از ایشان بیعت بگیرد و امام و عبد اللّه بن زبیر تصمیم گرفتند که از مدینه بیرون بروند و به مکه پناه ببرند زیرا مکه به دستور قرآن نباید محل فسوق و جدال باشد و هر کس وارد آن شد باید در امان باشد.به گفته طبرى امام حسین(ع)شب یکشنبه دو روز مانده به آخر ماه رجب سال شصت هجرى از مدینه بیرون شد و بسوى مکه به راه افتاد.فرزندان و برادران و اولاد برادران و تمام اهل بیتش با او همراهى کردند بجز محمد حنفیه که در مدینه ماند.

 سفر امام پنج روز طول کشید و روز سوم شعبان وارد مکه شد.امام حسین(ع)در مکه مورد توجه عموم قرار گرفت و شخصیت والاى او شخصیت عبد اللّه بن زبیر را تحت الشعاع قرار داد چنانکه عبد اللّه بن زبیر ناچار شد هر روز با مردم دیگر نزد امام برود.

 جماعتى از شیعیان و هواخواهان حضرت على(ع)در کوفه پس از شنیدن خبر مرگ معاویه در منزل سلیمان بن صرد خزاعى گرد آمدند و نامه‏اى به امام حسین(ع)نوشتند که در آن پس از اظهار خوشحالى از مرگ معاویه اظهار داشتند که امامى ندارند و منتظر قدوم او به کوفه هستند تا شاید خداوند به وسیله او مردم را به دور حق جمع کند.پس از این نامه، نامه‏هاى دیگرى هم نوشتند و رسولانى فرستادند و امام را به حرکت به سوى کوفه ترغیب کردند.

 امام حسین(ع) در پاسخ نامه‏هاى ایشان نامه‏اى نوشت و پسر عم خود مسلم بن عقیل را فرستاد تا از وضع کوفه و احوال مردم آگاهى دهد و اگر اوضاع را مطابق نامه‏ها و پیغامهایشان یافت او را خبر دهد تا او نیز بسوى ایشان حرکت کند.

 چون مسلم بن عقیل به کوفه رسید، مردم زیادى در ابتدا با او بیعت کردند و والى کوفه از طرف یزید که نعمان بن بشیر نام داشت بر او سخت نگرفت. مسلم به امام حسین(ع)نامه نوشت و گفت که هر چه زودتر به سمت کوفه حرکت کند.هواداران بنى امیه نامه‏اى به یزید نوشتند و او را از ضعف و سستى نعمان بن بشیر در برابر مسلم و اتباع او آگاهى دادند.یزید پس از مشورت با سرجون که از موالى معاویه بود، عبید اللّه بن زیاد والى بصره را مأمور کوفه کرد و دستور داد که مسلم را تعقیب کند تا آنکه یا او را از شهر بیرون کند و یا به قتلش برساند.

 عبید اللّه بن زیاد بیدرنگ روانه کوفه گردید و به تنهایى وارد آن شهر شد و زمام حکومت را به دست گرفت و مردم را با وعده و وعید به خود جلب کرد.مسلم سرانجام در روز هشتم یا نهم ذى الحجه سال شصت در کوفه خروج کرد و دار الاماره را محاصره کرد.اما اشراف کوفه و رؤساى قبایل که دل با عبید اللّه داشتند، افراد طوایف خود را از پیروى از مسلم بر حذر داشتند و در این کار موفق شدند، چنانکه مسلم تنها ماند و به تفصیلى که در کتب تاریخ مذکور است گرفتار و کشته شد.

 امام حسین(ع)پیش از آنکه از خبر قتل مسلم آگاه گردد عازم خروج از مکه و حرکت به سوى کوفه گردید.عده‏اى از بزرگان قوم از جمله عبد اللّه بن عباس او را اندرز دادند که در مکه بماند و به کوفه که مردم آن قابل اطمینان نیستند نرود و حتى عبد اللّه بن عباس پیشنهاد کرد که بجاى کوفه به یمن برود و از آنجا داعیان و مبلغان خود را به اطراف بفرستد ولى امام هیچ یک از این پیشنهادها را نپذیرفت و در حرکت بسوى کوفه جازم و مصمم ماند.

.

در این که نخستین قسمتى که از قرآن مجید نازل شده کدام قسمت است، اختلاف است: بیشتر، پنج آیه اول سوره «علق» را گفته‏اند.برخى هم سوره مدثر ⁽¹⁾ را نخستین سوره نازل شده دانسته و به روایاتى استدلال کرده‏اند که منافاتى با نزول چند آیه از سوره اقرأ پیش از آن ندارد، کسانى هم سوره فاتحة الکتاب ⁽²⁾ را نخستین سوره مى‏دانند، اینان نیز به روایاتى استدلال مى‏کنند که با نزول چند آیه از سوره اقرأ و سوره مدثر، پیش از آن سازگار است. ⁽³⁾

ظاهر گفتار ابن اسحاق این است که سوره «و الضحى ⁽⁴⁾ » پس از انقطاع وحى، نخستین بار نازل شده است، چه مى‏گوید: سپس وحى از رسول خدا منقطع شد و سخت بر وى گران آمد و غمگینش ساخت ⁽⁵⁾ تا جبرئیل بر وى فرود آمد و سوره ضحى را آورد و پروردگارش سوگند یاد کرد که او را وانگذاشته و دشمن نداشته است. ⁽⁶⁾

یعقوبى تصریح دارد که سوره مدثر بعد از آیات سوره اقرأ در روز دوم بعثت نازل شده و بنابر این انقطاع وحى پس از نزول این سوره خواهد بود.

مسأله‏اى به نام انقطاع وحى

روح و روان پیامبر اکرم با نور وحى روشن گردید، و پیوسته پیرامون وظیفه سنگین خود که خداى بزرگ بر عهده او گذارده بود، فکر و تأمل مى‏کرد.بخصوص آنگاه که خدا او را چنین خطاب کرد: «یا أیها المدثر قم فأنذر و ربک فکبر» ⁽⁷⁾

اى جامه به خود پیچیده برخیز، و بیم بده و خدایت را بزرگ بشمار.

در اینجا تاریخ نگاران، و بویژه طبرى که تاریخ او از افسانه‏هاى اسرائیلى و مسیحى پیراسته نیست، مسأله‏اى به نام «انقطاع وحى» را عنوان مى‏کند و مى‏گوید: پیامبر گرامى، پس از دیدن آن فرشته و شنیدن نخستین آیات قرآن، در انتظار نزول پیام دیگرى از جانب خدا به سر مى‏برد، ولى دیگر نه از آن فرشته زیبا خبرى بود و نه آن سروش غیبى را بار دیگر شنید .

انقطاع وحى در آغاز رسالت اگر حقیقتى داشته باشد، جز نزول تدریجى قرآن چیز دیگرى نیست و اصولا مشیت الهى بر این تعلق گرفته است که وحى خود را روى مصالحى تدریجا بفرستد و چون در آغاز وحى که اول کار بود، وحى الهى پیاپى نرسید، این مسأله به صورت انقطاع وحى، تلقى گردید، و هرگز نه انقطاع وحى بود و نه مسأله دیگر.

از آنجا که این مسأله، دستاویزى در دست نویسندگان مغرض شده است، به گونه‏اى درباره آن سخن مى‏گوئیم، تا روشن شود که مسأله‏اى به نام انقطاع وحى، خالى از حقیقت است و تطبیق آیات قرآنى بر آن اساس حقیقتى ندارد.

اینک براى روشنگرى، متن حادثه‏اى را که طبرى نقل کرده است، بازگو مى‏کنیم و آنگاه به نقد آن مى‏پردازیم.وى مى‏نویسد:

هنگامى که دنباله وحى قطع گردید، اضطراب و شک و تردید آغاز بعثت، تجدید شد. «خدیجه» نیز مانند او مضطرب گشت و به او گفت: گمان مى‏کنم‏خدا از تو قطع رابطه کرده است! او پس از شنیدن این جمله، به جایگاه دائمى (کوه حراء) متوجه شد.در این اثناء وحى آسمانى دو مرتبه فرا رسید و او را با آیات زیر مخاطب ساخت:

«سوگند به هنگام ظهر، و قسم به شب هنگامى که تاریکى سراسر آن را فرا مى‏گیرد، خدایت تو را ترک نکرده، و دشمن نگرفته است.آخرت براى تو از دنیا بهتر است، به زودى خداى تو چیزهائى به تو مى‏دهد که راضى و خشنود خواهى گشت.بیاد آر یتیم بودى، پناهت داد، حیران و سرگردان بودى، راهنمائیت کرد، تهى دست بودى بى‏نیازت کرد، هیچگاه یتیم را میازار، و «سائل» را زجر منما، و نعمت پروردگار خود را گفتگو کن» ⁽⁸⁾ .

نزول این آیات، مسرت و شادى فوق العاده‏اى در روح او ایجاد کرد و فهمید که آنچه درباره آن حضرت مى‏گفتند، همه بى‏پایه بوده است.

«افسانه است نه تاریخ»

تاریخ زندگى «خدیجه» ، ثبت خاطر تاریخ است.خدیجه‏اى که هنوز اخلاق زیبا و کردارهاى نیکوى محمد «ص» در برابر چشمان او مجسم است، و خداى خود را عادل و دادگر مى‏داند، چگونه سوء ظن عجیبى، درباره خداى خود و پیامبر او پیدا نمود؟

«منصب نبوت» ، به شخصى عطا مى‏شود که واجد ملکات عالیه و اوصاف حمیده باشد، و شخص «پیامبر» تا واجد یک سلسله صفات برجسته و شرائط خاصى نباشد، هرگز این منصب و مقام به او داده نمى‏شود.در رأس این صفات، عصمت و آرامش خاطر، اعتماد و توکل است و با داشتن چنین اوصاف هرگز تصورهاى غلط گرد افکار او نمى‏گردد.دانشمندان گفته‏اند: سیر تکاملى پیامبران از دوران کودکى آغاز مى‏گردد، و پرده‏ها و حجابها از برابر دیدگان آنها یکى‏پس از دیگرى کنار مى‏رود، و احاطه علمى آنان به حد کامل مى‏رسد، و درباره آنچه مى‏بینند و یا مى‏شنوند، کوچکترین تردیدى پیدا نمى‏کنند، و کسى که حائز این مراتب گردد، هرگز گفته این و آن، در دل او شک و تردیدى به وجود نمى‏آورد.

آیات سوره «الضحى» ، خصوصا جمله: «ما ودعک ربک و ما قلى»«یعنى خدایت ترا ترک نگفته و دشمن نگرفته است» همین اندازه حاکى است که: کسى، این جمله را به رسول گرامى گفته بود، و اما گوینده که بوده و تا چه اندازه در روح او تأثیر کرده بود؟ از آن ساکت است.

بعضى از مفسران مى‏گویند: که گوینده آن برخى از مشرکان بوده‏اند، و روى این احتمال تمام آیات، راجع به آغاز وحى نمى‏باشد، زیرا در آغاز بعثت، از نزول وحى جز خدیجه و على، کسى آگاهى نداشت، تا زبان به اعتراض بگشاید.حتى همان طور که بعدا خواهیم گفت موضوع رسالت آن حضرت سه سال تمام بر غالب مشرکان مخفى بود، و او مأمور به ابلاغ رسالت خود براى عموم نبود، تا آنکه آیه: فاصدع بما تؤمر» ⁽⁹⁾ به آنچه مأمورى آشکار کن، فرود آمد.

اختلاف سیره‏نویسان درباره انقطاع وحى:

در سراسر قرآن، سخنى از انقطاع وحى به میان نیامده است، حتى اشاره‏اى هم به آن نشده است.تنها این مسأله در کتابهاى سیره و تفسیر به چشم مى‏خورد و سیره نویسان و مفسران، در انگیزه انقطاع و مقدار آن، آنچنان اختلاف دارند که هرگز نمى‏توان به یکى از آنها اعتماد کرد.اینک ما به گونه‏اى به آنها اشاره مى‏کنیم:

1 ـ یهود، از پیامبر درباره سه موضوع (روح، سرگذشت اصحاب کهف و ذوالقرنین) سئوال کردند .پیامبر بدون اینکه انشاء الله بگوید: گفت فردا پاسخ سئوالهاى شما را مى‏گویم.از این جهت، وحى الهى قطع گردید.مشرکان از این‏تأخیر خوشحال شدند و گفتند که خدا از او دست برداشته است.براى ابطال این اندیشه باطل، سوره «و الضحى» نازل گردید. ⁽¹⁰⁾

بنابراین نظر، نمى‏توان آن را مربوط به آغاز رسالت دانست.زیرا تماس دانشمندان یهودى با پیامبر پیرامون مسائل سه‏گانه، حدود سالهاى هفتم بعثت بود، که هیئتى از جانب قریش رهسپار مدینه گردید، تا حقیقت رسالت پیامبر را با دانشمندان یهود در میان بگذارند و آنان به هیئت اعزامى گفتند که سه موضوع یاد شده را از محمد سئوال کنند. ⁽¹¹⁾

2 ـ زیر سریر پیامبر، بچه سگى مرده بود، و کسى متوجه نبود.هنگامى که پیامبر بیرون رفت، «خوله» ، خانه را جارو کرد و آن را بیرون انداخت.در این موقع، فرشته وحى، سوره «و الضحى» را آورد.وقتى پیامبر از تأخیر وحى پرسید گفت: «إنا لا ندخل بیتا فیه کلب»: ما به خانه‏اى که سگ در آن باشد، وارد نمى‏شویم. ⁽¹²⁾

3 ـ مسلمانان از تأخیر وحى پرسیدند، پیامبر گفت: چگونه وحى بیاید، در حالى که شماها ناخن و شوارب خود را نمى‏گیرید؟ ⁽¹³⁾

4 ـ عثمان مقدارى انگور و یا رطب براى پیامبر به عنوان هدیه فرستاد.سائل در خانه پیامبر آمد و پیامبر آن را به او بخشید.عثمان همان را از سائل خرید و باز براى پیامبر فرستاد .باز سائل در خانه پیامبر رفت و این کار سه بار تکرار شد.سرانجام، پیامبر از روى لطف گفت: تو سائلى یا تاجر؟ سائل از گفتار پیامبر ناراحت شد و براى همین جهت وحى تأخیر افتاد . ⁽¹⁴⁾

5 ـ بچه سگى متعلق به یکى از زنان پیامبر و یا بستگان وى مانع از نزول جبرئیل گردید . ⁽¹⁵⁾ ـ پیامبر از تأخیر وحى پرسید، جبرئیل گفت من اختیارى از خود ندارم. ⁽¹⁶⁾

باز در این میان اقوال دیگرى هست که مى‏توانید با مراجعه به تفاسیر از آن مطلع گردید . ⁽¹⁷⁾

ولى در این میان، طبرى وجهى نقل کرده است که از میان این وجوه، نویسندگان پیشداور به آن چسبیده و آن را نشانه بروز شک و تردید در دل پیامبر دانسته‏اند و آن این است که: پس از حادثه «حراء» ، وحى آسمانى قطع گردید.خدیجه به پیامبر گفت: من فکر مى‏کنم که خدا بر تو خشم کرده، و ترا دشمن داشته است.در این موقع وحى آسمانى نازل گردید که:

«ما ودعک ربک و ما قلى»: خداى تو، ترا رها نکرد و دشمن نداشته است. ⁽¹⁸⁾

دلیل بر غرض ورزى و یا عدم تتبع این نوع نویسندگان، این است که از میان آن همه اقوال، تنها به یک احتمال چسبیده و آن را پایه قضاوت خود درباره شخصیتى قرار داده‏اند، که در تمام زندگانى وى، اثرى از تردید و شک دیده نشده است.با در نظر گرفتن جهات زیر، مى‏توان به بى‏پایگى این احتمال پى برد:

1 ـ خدیجه از زنانى بود که پیوسته به پیامبر عشق مى‏ورزید و تا آخرین لحظه زندگانى، در راه شوهر خویش فداکارى کرد و ثروت خود را وقف هدف پیامبر نمود و در سال بعثت، پانزده سال از زناشوئى آنان مى‏گذشت.در این مدت خدیجه، جز پاکى از او چیزى ندیده بود، هرگز چنین بانوى علاقمندى با پیامبر با این خشونت سخن نمى‏گوید.

2 ـ آیه «ما ودعک ربک و ما قلى»، گواه بر آن نیست که خدیجه چنین سخنى را گفته باشد.این آیه حاکى است که چنین سخنى را کسى در حق پیامبر گفته است، و اما گوینده آن که بوده و چه کسى و چرا گفته است روشن نیست.

3 ـ ناقل این خبر، یک روز خدیجه را تسلى‏دهنده پیامبر و آرام‏کننده او معرفى مى‏کند، تا آنجا که او را از انتخار و خودکشى باز مى‏دارد، ولى روز بعد او را به قیافه‏اى معرفى مى‏کند که به پیامبر گفت که خدا تو را دشمن داشته است، آیا جا دارد که بگوئیم: دروغگو حافظه ندارد.

4 ـ هر گاه پس از حادثه کوه حراء و نزول چند آیه از سوره «علق» ، وحى منقطع گردید، تا این که سوره «و الضحى» نازل گردید، در این صورت باید سوره «و الضحى» از نظر تاریخ نزول، دومین سوره قرآن باشد، در صورتى که از نظر تاریخ نزول، یازدهمین سوره قرآن است. ⁽¹⁹⁾ فهرست سوره‏هاى قرآن، تا نزول سوره و الضحى به قرار زیر است:

1 ـ علق 2 ـ قلم 3 ـ مزمل 4 ـ مدثر 5 ـ تبت 6 ـ تکویر 7 ـ انشراح 8 ـ و العصر 9 ـ و الفجر 10 ـ و الضحى.

در این میان، یعقوبى در تاریخ خود ⁽²⁰⁾ سوره و الضحى را سومین سوره از نظر تاریخ نزول مى‏داند و همین نظر نیز با این نقل تطبیق نمى‏کند.

اختلاف در مدت انقطاع وحى:

مدت انقطاع وحى بسیار مبهم و به صورت‏هاى گوناگون نوشته شده است و در تفاسیر اقوال زیر به چشم مى‏خورد: 4 روز، 12 روز، 15 روز، 19 روز، 25 روز، 40 روز.

ولى با مراجعه به فلسفه نزول تدریجى قرآن، خواهیم دید که انقطاع وحى جریان استثنائى نبوده است.زیرا قرآن از روز نخست اعلام مى‏کند که مشیت الهى بر این تعلق گرفته است که قرآن را تدریجا نازل کند.آنجا که مى‏فرماید:

«و قرآنا فرقناه لتقرأه على الناس على مکث ⁽²¹⁾ این قرآن را به طور تدریج فرو فرستادیم که آن را آرام و با تأنى براى مردم بخوانى» .قرآن در جاى دیگر پرده از روى راز نزول تدریجى قرآن برداشته و مى‏فرماید:

«و قال الذین کفروا لو لا نزل علیه القرآن جملة واحدة کذلک لنثبت به فؤادک و رتلناه ترتیلا» ⁽²²⁾ افراد کافر گفتند چرا قرآن یک جا نازل نمى‏گردد، ولى ما این چنین نازل کردیم تا قلب تو را استوار سازیم و به او نظم خاصى بخشیدیم.

با توجه به شیوه نزول قرآن، هرگز نباید انتظار داشت که هر روز و هر ساعت، جبرئیل با پیامبر در حال تماس باشد و آیه‏اى نازل گردد، بلکه به خاطر اسرارى که در نزول تدریجى قرآن است و محققان اسلامى به شرح اسرار آن پرداخته‏اند. ⁽²³⁾ قرآن در فواصل مختلفى طبق احتیاجات و نیازها، طبق سؤالها و پرسشها، نازل گردیده است .در حقیقت، انقطاع وحى در کار نبوده است، بلکه علتى براى نزول فورى وحى در کار نبود.

پى‏نوشت‏ها:

1 ـ سوره .74

2 ـ سوره .1

3 ـ ر.ک: الاتقان فى علوم القرآن، ج 1، ص 24 ـ .25

4 ـ سوره .93

5 ـ مدت فترت وحى سه روز است یا 15 روز یا 40 روز یا حدود دو سال یا دو سال و نیم، مختلف نوشته‏اند (امتاع الاسماع، ص 14) .

6 ـ سیرة النبی، ج 1، ص 260، در روایتى که یعقوبى در ترتیب نزول سوره‏هاى قرآن مجید از ابن عباس نقل مى‏کند نیز سوره ضحى پیش از مزمل و مدثر و فاتحة الکتاب است (ر.ک: ترجمه تاریخ، ج 1، ص 390) .سیوطی قصیده‏اى عربى مشتمل بر ترتیب نزول سوره‏هاى قرآن مجید (86 سوره مکى و 28 سوره مدنى) نقل کرده است (ر.ک: الاتقان، ج 1، ص 26 ـ 27) شهرستانى پنج جدول در ترتیب نزول سوره‏ها و پنج جدول در ترتیب سوره‏ها در پنج مصحف نقل مى‏کند (ر .ک: تفیسر خطى شهرستانى، شماره 78 ب کتابخانه مجلس شورایملى تهران) .قاضى عیاض یحصبى سبتى و سعید بن أحمد مقرى (عموى أحمد مقرى نویسنده کتاب نفح الطیب) و کفعمى از بزرگان علماى شیعه هر کدام خطبه‏اى دارند مشتمل بر نام همه سوره‏هاى قرآن به ترتیب فعلى قرآن مجید و کفعمى را نیز قصیده‏اى است در مدح رسول خدا مشتمل بر نام سوره‏هاى قرآن (ر.ک : أندلس یا تاریخ حکومت مسلمین در اروپا، ص 226 ـ 228) .

7.سوره مدثر/1 ـ .3

.8 و الضحى و اللیل إذا سجى ما ودعک ربک و ما قلى، و للآخرة خیر لک من الأولى، و لسوف یعطیک ربک فترضى، ألم یجدک یتیما فآوى و وجدک ضالا فهدى و وجدک غائلا فأغنى، فاما الیتیم فلا تقهر و أما السائل فلا تنهر و أما بنعمة ربک فحدث ـ سوره ضحى/1 ـ .11

9.سوره حجر/ .94

.10 «روح المعانى» ، ج 30/157، «سیره حلبى» ، ج 1/349 ـ .350

.11 «سیره ابن هشام» ، ج 1/300 ـ .301

.12 «تفسیر قرطبى» ، ج 10/83 ـ 71، «سیره حلبى» ، ج 1/ .349

13.همان مدرک.

.14 «تفسیر روح المعانى» ، ج 30/ .157

.15 «غرائب القرآن در حاشیه تفسیر طبرى» ، «تفسیر ابو الفتوح» ، ج 12/ .108

.16 «ابو الفتوح» ، ج 12/ .108

.17 «مجمع البیان» ، ج 10، تفسیر سوره «و الضحى» .

.18 «تفسیر طبرى» ، ج 3/ .252

.19 «تاریخ القرآن» ، زنجانى/ .58

.20 «تاریخ یعقوبى» ، ج 2/ .33

21.سوره اسراء/ .106

22.سوره فرقان/ .32

23.براى آگاهى از اسرار نزول تدریجى قرآن، به کتاب «سیماى انسان کامل در قرآن» ص 140 ـ 150 مراجعه بفرمائید.

هدف اصلى رسول خدا تایید این سنت‏خدائى‏و امضاء این قانون الهى یعنى سنت هجرت بود که در میان پیامبران دیگرى چون ابراهیم و موسى و عیسى علیهم السلام وپیروانشان نیز سابقه داشت و این راه به روى آنها باز شده بود تاکسانى که نمى‏توانند آئین الهى خود را در میان دشمنان دین یادگرفته و انجام دهند مجبور نباشند زیر شکنجه‏هاى جانکاه وتحمل فشارهائى که غالبا طاقت آن را هم نداشتند صبر کنند وراه گریز و نجاتى هم نداشته باشند،بلکه براى آنها و همه‏انسانهاى مؤمن تاریخ این راه بعنوان یک قانون الهى و دستوردینى باز و بلکه گاهى بصورت الزامى واجب است که دین وآئین خود را برداشته و بجاى سالمتر و مطمئن‏ترى که بتوانند آن رانگهدارى کرده و از شر دشمنان آسوده باشند بروند و آزادانه و بااطمینان به انجام اعمال دینى و مراسم مذهبى خود بپردازند ونگران زندگى و روزى و وضع حال خود هم نباشند که سرزمین‏خدا فراخ و نعمتهاى الهى همه جا است و به گفته آن شاعرپارسى زبان:

نتوان مرد بسختى که در اینجا زادم×که بر و بحر فراخ است و آدمى بسیاراما هدف این هجرت تنها باین مطلب بسنده نمى‏شد وچنانچه معلوم است اهداف عالیه دیگرى هم در این هجرت‏مورد نظر بوده که از گستردگى آن و چهره‏هاى سرشناسى که‏در میان مهاجرین دیده مى‏شود این اهداف بدست مى‏آید... زیرا بگونه‏اى که در شرح ماجرا در صفحات آینده خواهیم‏خواند در میان مهاجرین افراد مستضعف و محروم و شکنجه‏شده‏اى چون عبد الله بن مسعود که از وابستگان قبائل بود و جزءآنها نبود کمتر به چشم مى‏خورد.

و بیشتر آنها از قبائل معروف و پر جمعیتى بودند که موردحمایت‏سران قبیله و افراد خود بودند و کسى نمى‏توانست‏به آنهاصدمه و آزارى برساند،مانند جعفر بن ابیطالب از بنى‏هاشم وعثمان بن عفان از بنى امیه،و عبد الله بن جحش و زبیر بن عوام ازبنى اسد،و عبد الرحمن بن عوف از بنى زهره و دیگران که هر کدام‏از قبائل معروف و سرشناس قریش مانند قبائل تیم و عدى وبنى عبد الدار و بنى مخزوم و غیره بودند و بلکه گاهى خود آنها نیزاز شخصیتهاى مورد احترام قبیله خود و یا قبائل دیگر بودند...

و از این گذشته اگر تنها این موضوع مورد هدف بوده خوب‏بود هنگامیکه ترس آنها برطرف مى‏شد و جاى امنى در کناررسول خدا(ص)در غیر شهر مکه پیدا مى‏کردند بازگشته و به‏زندگى در کنار رهبر اسلام و خویشان و نزدیکان خود ادامه‏مى‏دادند،در صورتیکه همانگونه که میدانیم و در بخشهاى آینده‏خواهیم خواند جمع زیادى از آنها مانند جعفر بن ابیطالب حدودپانزده سال در حبشه ماندند و پس از هجرت رسول خدا(ص)به‏مدینه و آماده شدن محیط آزاد و اسلامى براى تعلیم و تربیت و انجام مراسم دینى بازهم به توقف خود در آن سرزمین ادامه داده وتا سال هفتم هجرت در حبشه ماندند...

هدف عالى

هدف اصلى رسول خدا تایید این سنت‏خدائى‏و امضاء این قانون الهى یعنى سنت هجرت بود که در میان پیامبران دیگرى چون ابراهیم و موسى و عیسى علیهم السلام وپیروانشان نیز سابقه داشت و این راه به روى آنها باز شده بود تاکسانى که نمى‏توانند آئین الهى خود را در میان دشمنان دین یادگرفته و انجام دهند مجبور نباشند زیر شکنجه‏هاى جانکاه وتحمل فشارهائى که غالبا طاقت آن را هم نداشتند صبر کنند وراه گریز و نجاتى هم نداشته باشند،بلکه براى آنها و همه‏انسانهاى مؤمن تاریخ این راه بعنوان یک قانون الهى و دستوردینى باز و بلکه گاهى بصورت الزامى واجب است که دین وآئین خود را برداشته و بجاى سالمتر و مطمئن‏ترى که بتوانند آن رانگهدارى کرده و از شر دشمنان آسوده باشند بروند و آزادانه و بااطمینان به انجام اعمال دینى و مراسم مذهبى خود بپردازند ونگران زندگى و روزى و وضع حال خود هم نباشند که سرزمین‏خدا فراخ و نعمتهاى الهى همه جا است و به گفته آن شاعرپارسى زبان:

نتوان مرد بسختى که در اینجا زادم×که بر و بحر فراخ است و آدمى بسیاراما هدف این هجرت تنها باین مطلب بسنده نمى‏شد وچنانچه معلوم است اهداف عالیه دیگرى هم در این هجرت‏مورد نظر بوده که از گستردگى آن و چهره‏هاى سرشناسى که‏در میان مهاجرین دیده مى‏شود این اهداف بدست مى‏آید... زیرا بگونه‏اى که در شرح ماجرا در صفحات آینده خواهیم‏خواند در میان مهاجرین افراد مستضعف و محروم و شکنجه‏شده‏اى چون عبد الله بن مسعود که از وابستگان قبائل بود و جزءآنها نبود کمتر به چشم مى‏خورد.

و بیشتر آنها از قبائل معروف و پر جمعیتى بودند که موردحمایت‏سران قبیله و افراد خود بودند و کسى نمى‏توانست‏به آنهاصدمه و آزارى برساند،مانند جعفر بن ابیطالب از بنى‏هاشم وعثمان بن عفان از بنى امیه،و عبد الله بن جحش و زبیر بن عوام ازبنى اسد،و عبد الرحمن بن عوف از بنى زهره و دیگران که هر کدام‏از قبائل معروف و سرشناس قریش مانند قبائل تیم و عدى وبنى عبد الدار و بنى مخزوم و غیره بودند و بلکه گاهى خود آنها نیزاز شخصیتهاى مورد احترام قبیله خود و یا قبائل دیگر بودند...

و از این گذشته اگر تنها این موضوع مورد هدف بوده خوب‏بود هنگامیکه ترس آنها برطرف مى‏شد و جاى امنى در کناررسول خدا(ص)در غیر شهر مکه پیدا مى‏کردند بازگشته و به‏زندگى در کنار رهبر اسلام و خویشان و نزدیکان خود ادامه‏مى‏دادند،در صورتیکه همانگونه که میدانیم و در بخشهاى آینده‏خواهیم خواند جمع زیادى از آنها مانند جعفر بن ابیطالب حدودپانزده سال در حبشه ماندند و پس از هجرت رسول خدا(ص)به‏مدینه و آماده شدن محیط آزاد و اسلامى براى تعلیم و تربیت و انجام مراسم دینى بازهم به توقف خود در آن سرزمین ادامه داده وتا سال هفتم هجرت در حبشه ماندند...

هدف عالى دیگرى هم که مى‏تواند مورد نظر قرار گرفته باشدهمان صدور اسلام و انقلاب اسلامى بکشورهاى همجوار و به‏خصوص کشور دست نخورده و آماده‏اى چون حبشه و به فرمایش‏رسول خدا«سرزمین صدق‏»که معلوم مى‏شود از آلودگیها وآمیزشهاى منحرف و کج‏به دور بوده و مرد خوش قلب و با صفا وپرقدرتى همچون نجاشى پادشاه حبشه بر آن حکومت مى‏کرده...

و این هم خود دستور و قانونى است که همه پیمبران الهى وپیروان آنها داشته و دارند که پیام حق را به هر وسیله که مى‏شودبگوش جهانیان برسانند و تبلیغ کنند،و بهترین وسیله براى این‏کار در آن روزها همین مسافرتها و هجرت‏ها بوده و همانگونه که‏میدانیم این هجرت از این نظر هم بسیار موفقیت آمیز بود و چنانچه‏مى‏خوانیم اینان توانستند مهمترین مرکز قدرت و تصمیم‏گیرى‏حبشه یعنى قلب شخص شاه حبشه را تسخیر نموده و او را مسلمان‏کنند...و براى قرنها اسلام را در سرزمین حبشه و کشورهاى‏همجوار آن پا برجا نمایند که هنوز هم مسلمانان زیادى در آنجاوجود دارند.

درسهایى از تاریخ تحلیلى اسلام جلد 3 صفحه 194

رسولى محلاتى

دیگرى هم که مى‏تواند مورد نظر قرار گرفته باشدهمان صدور اسلام و انقلاب اسلامى بکشورهاى همجوار و به‏خصوص کشور دست نخورده و آماده‏اى چون حبشه و به فرمایش‏رسول خدا«سرزمین صدق‏»که معلوم مى‏شود از آلودگیها وآمیزشهاى منحرف و کج‏به دور بوده و مرد خوش قلب و با صفا وپرقدرتى همچون نجاشى پادشاه حبشه بر آن حکومت مى‏کرده...

و این هم خود دستور و قانونى است که همه پیمبران الهى وپیروان آنها داشته و دارند که پیام حق را به هر وسیله که مى‏شودبگوش جهانیان برسانند و تبلیغ کنند،و بهترین وسیله براى این‏کار در آن روزها همین مسافرتها و هجرت‏ها بوده و همانگونه که‏میدانیم این هجرت از این نظر هم بسیار موفقیت آمیز بود و چنانچه‏مى‏خوانیم اینان توانستند مهمترین مرکز قدرت و تصمیم‏گیرى‏حبشه یعنى قلب شخص شاه حبشه را تسخیر نموده و او را مسلمان‏کنند...و براى قرنها اسلام را در سرزمین حبشه و کشورهاى‏همجوار آن پا برجا نمایند که هنوز هم مسلمانان زیادى در آنجاوجود دارند.

درسهایى از تاریخ تحلیلى اسلام جلد 3 صفحه 194

رسولى محلاتى

امام زین العابدین(ع)

 ابو محمد على بن حسین(ع)، امام چهارم از ائمه اثنى عشر(ع)و ششمین معصوم از چهارده معصوم(ع) است. معروفترین القاب آن حضرت، زین العابدین و سید الساجدین و سجاد و ذو الثفنات است.

 تولد آن حضرت را به اختلاف در سالهاى 36 و 37 و 38 ه.ق. نوشته‏اند و در روز ولادت آن حضرت نیز میان روزهاى شعبان و جمادى الاولى و جمادى الثانیة اختلاف است.

 درباره نام مادر آن حضرت و اصل او نیز اختلاف زیادى هست.گروهى نام او را شاه‏زنان و شاه‏جهان و شهربانو و شهربانویه گفته‏اند و بنا به گفته این گروه او دختر یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانى بوده است.ابو الاسود دئلى، شاعر اهل بیت در قصیده تهنیت ولادت آن حضرت به این نسب اشاره کرده است:

  «و إن غلاما بین کسرى و هاشم*لأکرم من نیطت علیه التمائم»

 یعنى: همانا پسرى که از بین کسرى و هاشم برخاسته بهترین کودکى است که مهره‏هاى نظربند بر گردنش آویخته‏اند.بعضى گفته‏اند نام مادر آن حضرت بره دختر نوشجان بوده است و بعضى دیگر نام او را غزاله و سلافه و خوله گفته‏اند.ابن قتیبه در معارف گوید: «مى‏گویند مادر على بن الحسین الاصغر از اهل سند بود که به او سلافه یا غزاله مى‏گفتند».

 بنا بر روایتى که در عیون اخبار الرضا هست عبد اللّه بن عامر بن کریز در زمان عثمان پس از فتح خراسان دو دختر یزدگرد سوم پادشاه ساسانى را اسیر کرد و هر دو را به مدینه فرستاد و عثمان یکى را به امام حسن و دیگرى را به امام حسین بخشید و هر دو به هنگام زایمان از دنیا رفتند.ابن‏خلکان از ربیع الابرار زمخشرى نقل مى‏کند که سه دختر یزدگرد را در زمان عمر به مدینه آوردند و حضرت على(ع)آنها را پس از پرداخت قیمت آنان، یکى را به عبد اللّه بن عمر و دیگرى را به محمد بن ابى بکر و سومى را به پسر خود حسین بن على(ع)داد.عبد اللّه بن عمر از دختر یزدگرد سالم را پیدا کرد و محمد بن ابى بکر از دختر دیگر قاسم را و حسین بن على از دختر سوم على بن الحسین را.

 تحقیق و ترجیح میان این همه روایات مختلف مشکل است، اما قطع نظر از جزئیات، نمى‏توان خبر عیون اخبار الرضا را چنانکه علامه مجلسى هم در بحار الانوار گفته است ترجیح داد، زیرا استیصال و قتل یزدگرد در زمان خلافت عثمان بوده است نه عمر و اگر گفته شود که ممکن است اسارت دختر یا دختران یزدگرد پس از جنگ قادسیه یا نهاوند در زمان عمر صورت گرفته باشد باز میان تولد امام زین العابدین(در سال 36 یا 37 یا 38)و واقعه قادسیه یا نهاوند بیش از بیست سال فاصله مى‏افتد، یعنى در این مدت طولانى فرزندى براى امام حسین از دختر یزدگرد به دنیا نیامده است(همین معنى در صورت صحت روایت با در نظر گرفتن سن و سال وفات براى سالم بن عبد اللّه و قاسم بن محمد بن ابى بکر نیز صدق مى‏کند)که بعید بنظر مى‏رسد.

 اگر دیرترین سال را در تاریخ ولادت آن حضرت که سال 38 ه.ق. است در نظر بگیریم، امام سجاد(ع)در سال 61 ه.ق. یعنى در واقعه کربلا 23 سال و فرزند آن حضرت یعنى امام محمد باقر(ع)در آن سال در حدود چهار سال داشته است.پس آن حضرت در واقعه کربلا جوانى برومند بوده است که مى‏توانسته است در رکاب پدر بزرگوار خود بجنگد و مثل دیگران به شهادت برسد.اما آن حضرت بیمار و بسترى بوده است و به همین جهت از قتل او چشم پوشیده‏اند.

 بنا بر روایات، ابن زیاد در مجلسى که اسیران را پیش او بردند از نام امام پرسید و او فرمود على بن الحسین، ابن زیاد گفت: مگر خداوند على بن الحسین را نکشت؟امام فرمود بلى من برادرى بزرگتر از خود داشتم(حضرت على اکبر)که مردم او را کشتند.ابن زیاد گفت نه!بلکه خداوند او را کشت و امام در جواب فرمود: اللّه یتوفى الأنفس حین موتها.

 هنگامى که ابن زیاد خاندان امام حسین(ع)را نزد یزید فرستاد زنجیرى در گردن امام نهاد و آنها را با شمر بن ذى الجوشن و محضر بن ثعلبه عائذى روانه شام کرد.به روایت طبرى، امام در طول راه با هیچیک از این دو نفر گفتگو نکرد.

 هنگامى که اهل بیت حسین(ع)را پیش یزید بردند او خطاب به على بن الحسین گفت: اى على!این پدر تو بود که خویشاوندى را برید و حق مرا نشناخت و براى به دست گرفتن قدرت و سلطنت با من به نزاع برخاست و خداوند با او کرد آنچه مى‏بینى.امام در پاسخ این آیه را بر او خواند: ما أصاب من مصیبة فى الأرض و لا فی أنفسکم إلا فی کتاب من قبل أن نبرأها (الحدید، 22)یعنى مصیبتى در روى زمین و در نفوس به شما نمى‏رسد مگر آنکه پیش از آفرینش نوشته شده باشد(مقدر باشد).

 در شجاعت امام سجاد(ع)همین بس که هم در مجلس عبید اللّه زیاد و هم در مجلس یزید - که بیم قتل از یکسو و سر بریده پدر و اسارت اهل بیتش از دیگر سو نفس را در سینه حبس مى‏کرد - آن خطبه‏هاى مشهور و کوبنده را ایراد فرمود و از شرف خود و خانواده دفاع و دشمنان غالب را رسوا نمود و زمینه انقلابهاى بعدى شیعیان را فراهم ساخت.

 یزید اهل بیت را پس از چندى روانه مدینه کرد و امام(ع)در مدینه بود تا آنکه در سال 63 ه.ق. مردم مدینه بر یزید بشوریدند و عامل او عثمان بن محمد بن ابى سفیان را از مدینه بیرون کردند و افراد خاندان بنى امیه را که در مدینه در حدود هزار نفر بودند محاصره کردند.مروان بن الحکم که پیر و رئیس خاندان بنى امیه بود از عبد اللّه بن عمر خواست که خانواده او را نزد خود پنهان سازد ولى او سر باز زد.مروان این درخواست را از على بن الحسین کرد و آن حضرت از غایت جوانمردى آن را پذیرفت و حرم خود را با حرم مروان به ینبع فرستاد.بنابر روایت طبرى مروان از این جهت همیشه سپاسگزار على بن الحسین بود.

 یزید مسلم بن عقبة المرى را با دوازده هزار تن براى سرکوبى مردم مدینه فرستاد، و گفت که شهر مدینه را سه روز غارت کند و پس از سه روز دست از جنگ و کشتار باز دارد.اما دستور داد که با على بن الحسین به خوبى رفتار کند زیرا او در قیام مردم مدینه دخالتى نداشته است.

 مردم مدینه در واقعه‏اى که در تاریخ به جنگ حره معروف است پس از مقاومت دلیرانه شکست خوردند و مسلم بن عقبه بسیارى از مردم آن شهر را بکشت و سه روز در آن غارت و کشتار کرد و پس از سه روز از مردم براى یزید بیعت گرفت و ایشان را ملک و غلام یزید خواند اما به توصیه یزید آزارى به امام نرسانید.واقعه حره به گفته طبرى روز چهارشنبه بیست و هفتم یا بیست و هشتم ذى الحجه سال 63 ه.ق. اتفاق افتاد.

 در سال 87 ه.ق. ولید بن عبد الملک، هشام بن اسماعیل مخزومى را از حکومت مدینه معزول کرد و عمر بن عبد العزیز را به جاى او گماشت.هشام بن اسماعیل در طول حکومت چهار ساله خود با امام زین العابدین(ع)رفتار خوبى نداشت.ولید که با هشام بد بود به عمر بن عبد العزیز نوشت تا او را در برابر مردم بدارد تا هر کس با او در طول حکومتش رنجش و خلافى داشته است حق خود را از او بخواهد یا از او انتقام بگیرد.امام زین العابدین(ع)به اطرافیان و خواص خود دستور فرمود تا کلمه‏اى به روى او نیاورند.چون امام(ع)از نزد او گذشت و توجهى به او نفرمود، هشام او را ندا زد و گفت: اللّه أعلم حیث یجعل رسالته(الانعام، 124)، یعنى خداوند بهتر مى‏داند که رسالت خود را در کجا قرار دهد و این اشاره به خاندان نبوت و رسالت بود که امام شاخصترین فرد آن بود.

 امام را ذو الثفنات مى‏گفتند زیرا ثفنه به فتح اول و کسر دوم به معنى پینه زانو و سینه شتر است. آن حضرت از بس سجده مى‏کرد روى زانوها و سایر سجده‏گاههاى او پینه مى‏بست به طوریکه سالى دوبار آنها را مى‏تراشید.

 صدوق از امام محمد باقر(ع)روایت کرده است که پدر بزرگوارش سجده بسیار مى‏کرد.هر وقت بلایى از او دفع مى‏شد یا از شر بدخواهى نجات مى‏یافت یا از نماز فارغ مى‏شد یا در اصلاح بین دو خصم کامیاب مى‏گشت سر به سجده مى‏نهاد.

 از مجموع روایات اهل سنت و شیعه درباره زندگانى امام در مدینه برمى‏آید که آن حضرت در مدینه بسیار موقر و محترم بوده است و همگان به جلالت شأن و علو مقام و حسن خلق و رفتار و علم و فقه و ورع و تقواى آن حضرت اذعان داشته‏اند.

 معروف است که هشام بن عبد الملک در زمان خلافت پدرش عبد الملک یا برادرش ولید به حج رفته بود.چون در موسم حج خواست تا استلام حجر کند موفق نشد زیرا مردم زیاد بودند و ازدحام مى‏کردند.در این میان على بن الحسین رسید و به طواف مشغول شد و چون به حجر الاسود نزدیک شد همه به او راه دادند و به جهت مهابت و جلالت قدر او اجازه دادند تا او استلام حجر کند.هشام در خشم شد .مردى از او پرسید که این شخص کیست؟هشام با آنکه او را مى‏شناخت گفت او را نمى‏شناسد زیرا مى‏ترسید مردم شام به او میل پیدا کنند.فرزدق شاعر بزرگ عرب به مرد شامى گفت من او را مى‏شناسم و چون او پرسید که او کیست فرزدق در پاسخ او مرتجلا قصیده معروف خود را انشا کرد و در آن گفت:

  هذا ابن خیر عباد اللّه کلهم‏

  هذا التقی النقی الطاهر العلم...

  و لیس قولک من هذا بضائره‏

  العرب تعرف من أنکرت و العجم‏

 یعنى: این پسر بهترین بندگان خداست.این پرهیزگار پاک و عارى از هر عیب و معروف خاص و عام است.سخن تو که او را نمى‏شناسم زیانى به او نمى‏رساند.آن را که تو گفتى نمى‏شناسم همه عرب و عجم مى‏شناسند.

 امام سجاد(ع)بعد از شهادت پدر بزرگوارش در کربلا(61 ه.ق.)به امامت رسید و 34 یا 35 سال امام شیعیان بود.(تا سال 95 یا 96 ه.ق.)

 علاوه بر ادله و معجزات،  او افضل و اعلم و افقه زمان خود بود و در دانش او را تالى جدش على بن ابیطالب(ع)مى‏دانستند.از همه کریمتر و بخشنده‏تر و با وفاتر و با مهابت‏تر و بیش از همه دلسوز فقیران و پناه درماندگان بود.روز عید فطر همه بندگان خود را آزاد مى‏کرد.با یک ناقه بیست و دو بار حج گزارد و حتى یک تازیانه بر او نزد و دستور فرمود آن شتر را بعد از مرگش دفن کنند.در راه حج چه بسا پیاده مى‏شد و کلوخ جاده را کنار مى‏زد.